Wijnreis bella Sicilia

We krijgen bij (lastig te vinden, láng wachten…) autoverhuur op vliegveld Catania een nagenoeg benzineloze auto mee zodat we eerst in het inmiddels ingevallen duister op zoek moeten naar een tankstation terwijl brandstoflichtje verontrustend blijft knipperen. Vermoeiend, de spits rond Catania is ook op gang gekomen, een jungle, het toetert, snijdt, schiet van links naar rechts, en weer naar links. Twee uur later dan gepland eindelijk in mooie B&B Boutique Villa Etna d’A’mare in Trecastagni, met – zo blijkt bij ochtendgloren – zowel uitzicht op zee als op de Etna. Gastvrouw Claudia adviseert ons Osteria I Saponari, 800m lopen, goede tip. De heerlijke, oprechte Siciliaanse keuken, de gastvrije eigenaar, en goede witte Etna natuurwijn (100% carricante) van Terrafusa doen ons landen, de lange reisdag vergeten.

De volgende morgen, na uitgebreid Siciliaans ontbijt (maar de arancini slaan we over), via Zafferana Etnea naar Renato de Bartoli paar kilometer buiten vestingstadje Castiglione di Sicilia. Dus langs de westhellingen van de Etna naar de noordelijke, waar de meeste producenten zitten. Langs de weg overal kraampjes, tafeltjes, open achterbakken met porcini, appels, kastanjes, appeltjes, bossen oregano… Alles vers, alles van de Etna die men dankbaar is, niet bang voor, de vulkaan is de grote weldoener, de bron van alles, die verdient respect. De natuur rondom ook. Als de Etna een jaar niet spuwt, dán wordt men ongerust.

Precies om afgesproken 11.00 uur zijn we bij Tenuta Solisciara, Etnaproject (4ha) dat Renato (52 nu) in 2020 is begonnen. De wijngaarden (een met 30-40 jaar oude stokken, de ander verderop (contrada Rampante) met 80-jarige nerello mascalese op zo’n 750 meter hoogte waren er al.

Sinds 2023 heeft de jonge, energieke (29) oenoloog Lisa Capretti  de dagelijkse leiding, ze beheert de biologische wijngaarden, doet de vinificatie, voor Renato zelf is elke week op en neer pendelen tussen Marsala, Pantelleria en de Etna (5 uur rijden vanaf thuishonk Marsala) niet te doen, zeker niet na het overlijden van broer Sebio. We zijn onder de indruk… Van de magische plek, de wijngaarden, de kleine, sobere, piekfijne kelder met vaten van (Etna)kastanjehout, (Tava) amfora’s en rvs cuves. Ook onder de indruk van de wijnen, we proeven eerst verse, nog niet compleet uitgegiste oogst 2025. Floraal wit (100% carricante), twee fruitrijke rossi (100% nerello mascalese) waarvan de (prijziger) Rampante (85+ stokken) kruidiger, dieper, mysterieuzer is. Zijn ze tevreden over, na drie wat rare jaren (2022 heet; 2023 meeldauw; 2024 koel). Ook de basiswijn 2024 (nerello mascalese) van de spumante (specialiteit Renato) is aantrekkelijk, wordt straks na krijgen van de mousse en twee jaar rijping (in kelder Marsala) een Metodo Classico Blanc de Noir Dosaggio Zero.

Later, na bezichtiging van de contrada Rampante (met daarbij een 18^eeeuwse wijnkelder, tot 1981 in gebruik, zie foto) bij de gezamenlijke lunch in Cave Ox (the place to be, eat and drink voor Etna wine lovers) krijgen we de nu leverbare versie (oogst 2021), heerlijk energieke spumante, fijn, met zekere complexiteit en hoge drinkbaarbeidsfactor. Verder aan tafel open de Rosato 2024; sappige Etna Rosso 2023 (de Rampante niet apart gemaakt); warme complexe Rampante 2022 en eerste oogst, Rampante 2021 waarin hout voor onze smaak iets te aanwezig is. De erbij geserveerde gerechten van Cave Ox zijn op en top Siciliaans, zonder opsmuk, dankzij verse ingrediënten van nature hoog op smaak. De avond en nacht brengen we door in de oude burcht Castiglione di Sicilia, waar het heerlijk dwalen is door de smalle middeleeuwse straatjes. De jonge eigenaresse van de B&B Cento Tarì Guest House is opgewekt, gastvrij, de matrassen zijn goed, het uitzicht op de Etna bij ontwaken fenomenaal. Maar rookmelders in het hoge 19e eeuwse palazzo zouden geen slecht idee zijn.

Zaterdag: op naar Enrica Carmada iets buiten Passopiscario waarvan we (na tip van vriendin die in 2024 tijdje op Sicilië werkte en haar wijn in Catania proefde) thuis monsters van eerste oogst 2022 hadden geproefd. Niet perfect, maar wel zo intrigerend, spannend, authentiek dat we er bij gelegenheid graag langs wilden gaan. Wel nu, vandaag dus…. Na aankomst en kennismaking – Enrica (33) is wat verlegen, blij verbaasd dat we helemaal uit Nederland naar haar toe zijn gekomen – kunnen we meteen weer de auto in, de hare, een oude 4×4 om hobbelend en schokverend naar haar paradiso te gaan. Om straks beter de wijnen te kunnen snappen, glimlacht ze.

Een wijngaard van 1ha wortelechte stokken, rond 1900 door overgrootvader aangeplant, met naast nerello mascalese en carricante andere variëteiten als catarratto, grecanico, minnella bianca, inzolia, muscati duni, nerello cappuccio, minnella nera, grenache. En ook oude olijfbomen, fruitbomen en –struiken, kruidige vegetatie tussen de oude knoesten. Een sereen oerbos… Enrica legt uit dat rond de Etna oude en jonge stokken evenveel opbrengen, altijd ongeveer 1 kilo/stok. Dus weinig reden om wijngaard te vernieuwen. De druiven van werden tot aan 2022 grotendeels verkocht aan de handel, de rest behouden om wijn voor de familie te maken.

In het piepkleine keldertje proeven we de drie wijnen, alle spontaan vergist, niet geklaard, noch gefilterd. De eerste, de witte Suspirannu 2024 komt van gepachte maar zelf (bio) bewerkte jonge carricante op 700m: slank, straks, schoon, het rokerige kruidige van de Etna, niet complex, wel gevaarlijk drinkbaar. Dan de Numeru Setti 2024 (12◦) een fieldblend van de 130 jarige wijngaard, carricante zet de toon, catarratto, grecanico, minnella bianca, inzolia, muscati duni met 24 uur schilweking, maken er een symfonisch gedicht van. Wit dat doet mijmeren. De Rosso Fermento 2023 (op cement opgevoed) met naast nerello mascalese, ook nerello cappuccio, minnella nera, grenache, is energiek, met kersen, een waaier aan specerijen, paddenstoel (porcini!), rustige, fijn rokerige finale. We maken ook nog even kennis met mama en papa, stralend trots op hun dochter…

Dan stuurt Waze ons door natuurgebied Parco dei Nebrodi in de Siciliaanse Apennijnen noordwaarts. We klimmen naar 1300 meter, en dalen die weer af tot aan de kust, bij Capo Orlando, linksaf de autostrada richting Palermo op, om na 75 km af te slaan naar idyllisch gelegen Cefalù voor een zondag aan zee. In 2000 waren we er voor het laatst, toen – ook in oktober – waren er aanmerkelijk minder toeristen… De middeleeuws nauwe straatjes – de meeste eindigend aan zee-, de kathedraal, de ongenaakbare rocca (rots) en het Piazza del Duomo doen snappen waarom het op de werelderfgoedlijst van de Unesco staat en het er (te) druk is.

Maandag langs de noordkust naar het westen, via Palermo naar Trapani, soort van landtong bij het noordwestpuntje van Sicilia met in de verte de Egadische eilanden Favignana, Levanzo en Marettimo, Marc bezocht en bewandelde die al twee keer, aanraders. Heerlijk stadje, Trapani, althans de oude binnenstad met zee aan drie kanten, levendig, maar niet té, statig, chique her en der, dan weer rauw, ongepolijst, sinds mensenheugenis speelbal van winden en veroveraars. We slapen (weer) in het (redelijk) luxe Badia Nuova Apart Hotel in rustig zijstraatje van het autovrije centrum . Vanaf (dak)terras van ons appartement betoverend uitzicht op de drie zeeën met daarboven een hemel die door de immer aanwezige (en draaiende) wind met het uur verandert, van stralend blauw naar gevuld met intimiderend snel naderende zwarte wolkenpartijen. We eten bij het van buitenaf onooglijke La Bettolaccia, geweldige, waarachtige Trapanese keuken, dus met pittige specerijen, pistachenootjes, amandelen, venkel, tomaat, veel knoflook, kappertjes en ansjovis als smaakmakers en tonijn, zwaardvis en (rauwe) garnalen elke ochtend vers van de vismarkt aan de haven. Ook watertandend fijne wijnkaart met deskundig advies. Na afloop reserveren we gelijk voor woensdag.

Dinsdag naar Giuseppina de Bartoli in Contrada Samperi net buiten Marsala. Het leek ons gepast om na het overlijden van broer Sebio er persoonlijk langs te gaan. De droge witte wijnen kennen we – we voeren ze sinds 2014 – als ons broekzak omdat we ze zelf graag drinken, en omdat ze zo goed lopen… Maar een herhalingscursus Marsala kunnen we goed gebruiken. Zo vaak proeven we die niet. En de Bartoli maakt nog andere (duurdere) dan ‘onze’ Vigna la Miccia Marsala Superiore Oro Riserva….

Het verhaal, de geschiedenis is niet veranderd, we kunnen bijna uit eigen verslag 2016 citeren: vader Marco besluit in 1978 weer wijn te gaan maken op het familiedomein, een klassieke Siciliaanse baglio, een soort versterkte boerderij met een grote binnenplaats, nadat hij in de kelder een paar vaten ‘vergeten’, geoxideerde wijn had gevonden. Het bleek de zeldzame en kostbare perpetua-wijn de basis voor marsala.

De Engelse handelsreiziger John Woodhouse deed in 1773 min of meer dezelfde ontdekking als de Bartoli…  alleen besloot hij alcohol aan de wijn toe te voegen zodat het meer zou lijken op de door de Engelsen zo geliefde port en madeira. Voor de zoetekauwen deed hij er onvergiste most bij, en hij noemde het marsala. Vanaf 1931 zijn er regels gemaakt (en regelmatig) aangepast tot marsala in 1969 als eerste Italiaanse wijn een eigen Denominazione di Origine Controllata (DOC) krijgt. Al kwam de smaak steeds verder van de oorspronkelijke perpetua-wijn af te staan. En hoewel de DOC in 1984 nog een aantal wijzingen doorvoert met betrekking tot rijping, smaaktoevoegingen, druiven en minimaal alcohol- en suikergehalte, houdt de Bartoli vast aan de stijl, die het meest het origineel benadert. Hij maakt zowel marsala’s volgens de regels van de DOC (alleen bij de Bartoli 100% grillo, niet van de ook toegestane werkpaarden catarratto en inzolia), en een zoals hij hem in de kelder van de baglio vond: zonder toevoeging van alcohol of suiker: vino liquorozo secco oftewel een droge liquoreuze wijn, die dus niet marsala mag heten….

Natuurlijk

De Bartoli werkt ‘naturel’: in de wijngaard biologisch (vanaf oogst 2016 gecertificeerd) en tijdens de vinificatie wordt niets toegevoegd behalve een minimale hoeveelheid sulfiet voor botteling. Ze streven er niet naar om alle wijnen zonder sulfiet te maken. Voor het (verplicht) versterken van de marsala wordt mistella (een mengsel van most en alcohol) afkomstig van het domein gebruikt.  De wijngaarden bevinden zich rondom het domein en op Pantelleria. Op het eilandje – zes uur varen vanaf de haven van Marsala – wordt droge en zoete (passito) wijn van de zibibbo druif gemaakt. Op het Siciliaanse ‘vaste’ land, mousserend (grillo), droog wit (cattarrato en grillo), rood (pignoletto) en marsala (grillo).

De bodem bestaat hier uit tufsteen bedekt met zand en organisch materiaal. Tufsteen houdt water vast zodat de wijnstok in droge tijden niet hoeft te kwijnen. De grillo voelt zich hier opperbest. Met zijn dikke schil is hij goed bestand tegen de felle zon. De nabijheid van de zee, die voor afkoeling ’s nachts zorgt, draagt bij aan een geleidelijke rijping en samen met de tufsteenbodem voor het behoud van zuren. Meer landinwaarts, waar de bodem vruchtbaarder is, worden de druiven sneller rijp maar verliezen ze spanning. Van oude kloon van de cataratto druif maakt de Bartoli de droge Lucido. Catarratto geeft gemakkelijk genereuze rendementen en is daarom minder geschikt voor de intense marsala’s (al gebuiken de grote huizen die daarom juist wel…), maar mits juist gesnoeid geeft hij een fruitrijke, sappige droge witte wijn. Met aroma’s van sinaasappelbloesem en een lichte zilte toets.

In de nieuwe stijlvolle, subtiel sobere proefzaal proeven we eerst de ‘gewone’ witte wijnen, die alle hun (natuurlijke) tweede, malolactische gisting hebben gehad. Geeft breedte, complexiteit, rijpingspotentieel en je hebt zo minder sulfiet nodig. We beginnen met aromatische oerdruif zibibbo (muscat d’alexandrie) van Pantelleria: de heerlijk frisse Pietra Nera 2024; verleidelijke Sole e Vento 2024 (half grillo, half zibibbo); intrigerend subtiele Integer Zibibbo 2023 (late oogst, geen sulfiet, opvoeding op amfora). Terug op Sicilië zelf: na de soepele, sappige Lucido 2024 (zie boven) is het grillo (in de glazen) geblazen: favoriet Vignaverde 2024, fijn, subtiel, zandziltig; de zinderende, creamy Grappoli del Grillo 2023; een krachtige, welhaast zoutige Grillo Integer 2022 (schilinweking, amfora), en sluiten af met Terzavia metodo classico 2022, een brut nature van grillo. Vergisting en rijping (12 maanden) op roestvrijstaal en barriques,  tweede gisting op fles met toegevoegde most, 24 maanden rijping op fles, sboccatura (het verwijderen van de gist) in 2025. Sappig, vlezig, het licht notige van grillo, energieke zuren, en wat ziltigs toe. Jammer dat ie aan de prijs is.

Gistende grillo voor Marsala oogst 2025

Cursus Marsala

Even pauze dan door naar de originele (nu dus officieuze)-marsala en officiële (dus wel) marsala’s. Alle in natuurlijke stijl de Bartoli. Hoe zit het ook alweer? Bij de bereiding voor marsala wordt een assemblage gemaakt van perpetuo-wijnen van diverse jaren waarvan de fusten als een soort solerasysteem gestapeld in de kelder liggen. De onderste, de ‘vecchio samperi’, is een blend van 20 tot 50-70 jaar oude wijnen. Daarop vaten met 10-15 jaar oude wijn, in de bovenste laag 1 tot 5 jaar oude wijn. De wijn voor marsala wordt van deze vaten getapt, de vaten worden bijgevuld met wijn uit de vaten die erboven liggen en de bovenste wordt aangevuld met jonge wijn.

De verschillende fusten voor het ‘solera’-systeem, de oudste wijn ligt in de onderste vaten.

Aan de afgetapte wijn wordt mistella (druivenmost) toegevoegd, en dit mengsel rijpt weer op fusten. Het jaartal dat eventueel op de fles staat is het jaartal dat de mistella is toegevoegd. Alleen bij de Vecchio samperi (vijf sterren Bibenda 2026) wordt er geen mistella toegevoegd, deze mag dan ook geen marsala heten… . De jonge wijn wordt geoogst met een natuurlijk alcoholpotentieel van 23% waarvan ongeveer 15% vergist. Waarbij uiteindelijk – bij botteling – de gemiddelde leeftijd van de wijn 15 jaar oud is.

Marsala 1986 rijpt op fusten

Amberkleurig, met in geur walnoten, en Turks fruit. De smaak begint licht zoet, vlezig maar dan zijn er gelijk weer die frisse zuren en ziltigheid, afgewisseld door de rancio- en fruitaroma’s. Heel intens, slank, niet zwaar. Bij de Vecchio Samperi Quarantennale (gemiddelde leeftijd 40 jaar, er zit ook nog wijn in van 70-80 jaar oud!) biedt ceder, gedroogde abrikoos, zeste, dadels, laurierdrop. De smaak is droger, intenser, nog complexer en lang… Kostbaar (€ 450/fles…) collectors item. De Vigna Micchia Marsala Superiore Oro Riserva 2019 is de enige die geen perpetuo bevat. De basiswijn (met mistella) rijpt vijf jaar op fust en wordt dan gebotteld. Het is een frissere stijl met – naast de oxidatieve tonen – ook fruit, jeugdige energie en restzoet ingebed in mooie zuren.

Indrukwekkende serie

De Marsala Superiore Riserva 2009 heeft na de toevoeging  van de mistela nog 10 jaar op fust gerijpt. De smaak is intens en fijn. Meer zuren, meer mineraliteit, maar minder zoet. We eindigen de cursus is met de Marsala Superiore Riserva 1988. Aan deze wijn, nog door papa Marco gemaakt, is in 1989 mistella toegevoegd, rijpte tot botteling in 2020 op fust. Fijnbesnaard, onwaarschijnlijk elegant, neuriet de rest van de dag na… Alvorens aan lunchtafel te gaan – Gipi heeft het water voor de pasta al opgezet – nog de twee versies Bukkuram van zongedroogde (passito) druiven zibibbo op zwart vulkaaneiland Pantelaria: Sole d’Agusto 2020 en Padre delle Vigne 2021, (vijf sterren Bibenda 2026) zoete dromen….

Na de geanimeerde, plezierig lichte lunch rijden we rond half vier over een stoffig, uitgestorven landweggetje langs de prettig unheimische zoutpannen (even het zilt op snuiven) terug naar Trapani. Net tijd nog voor het donker wordt voor de laatste plons van het jaar, vanavond en morgen onbeperkt regen en wind op het menu…

De zoutpannen bij Marsala

’s Avonds is het vanaf een uur of zeven een Siciliaans levendige, flanerende boel op straat, de terrassen vol, we gaan naar enoteca Versi di Rosso, waar sommelier Marco Montericcio 30 mei 2014 net gearriveerde pellegrino Marc vier verschillende grillo’s blind liet proeven, waarvan de laatste eruit sprong want ziltig als een muscadet, of fino, slank, mineraal, opwekkend…:  Vigna Verde 2013, Marco De Bartoli.  Ken je die? Thuisfront bericht, Tjits belt gelijk de Bartoli op, nee we hebben nog geen importeur. Sindsdien wel. Van Giuseppina hoorden we bij de lunch al dat sommelier Marco er nog steeds werkt, zelfs mede-eigenaar is geworden. En wonder boven wonder: hij herkent Marc (laatste keer was in 2017) onmiddellijk, veegt met dramatisch gebaar een terrastafel voor ons vrij, komt met drie flessen spumante aanzetten, verschillende, even proeven? Wat er bij eten? Onze Marco is ontroerd als we zeggen dat we dankzij hem de Bartoli hebben gevonden… Hoewel het eten daarna wat tegenvalt, wordt het een mooie avond door alle interactie met Marco, en de vele wijnen die hij ons tussendoor laat proeven.

Woensdag, vrije dag, laatste dag: ondanks woeste wolken, zwiepende wind, pittige buien afgewisseld door felle opklaringen amuseren we ons met bezoek aan de altijd weer imponerende, heerlijk basale vismarkt (de ‘s nachts gevangen vis wordt rechtstreeks vanuit de bootjes verkocht), de beeldschone boekwinkel Libreria del Corso, het inslaan van allerhande Siciliaanse amandel- en pistachekoekjes bij Antica Pasticceria Colicchia… En het eenvoudig maar lekker lunchen en vervolgens boek lezen in de grappig gemoedelijke muziekbar Radio Mare, waar nog/weer de (Italiaanse) muziek van een echte diskjockey met draaitafel komt, zoals de liedjes van troubadour Lucio Dalla uit Bologna. We sluiten reis waardig af bij de ontdekking van maandag, restaurant La Bettolaccia. Sicilië : we komen terug….